اصول گیاه شناسی

بازیابی داروها یا به عبارت دیگر انجام فرایندها بر روی گیاهان درو شده یا جمع آوری شده تازه یا بخشهای مربوطه آنها و تبدیل به داروی خام خشک در محدوده دانش فارماکوگنوزی، فیتولوژی دارویی (pharmaceulicol phytology) قرار داشته و در منوگرافها و انتشارات متعدد توصیف شده است. در اینجا فقط برخی واقعیتهای پایه ای که دارای اهمیت فنی هستندذکر میگردد.

مواد موثره هیدروفیل مانند آلکالوییدها، گلیکوسیدها، تانن ها و غیره در پروتوپلاست سلول زنده گیاهی تشکیل میشوند. از آنجا از میان غشای پلاسمایی درونی، تونوپلاستها، به داخل واکوئلهای محتوی مایع سلولی مهاجرت مینمایند. فقط یکی از ترکیبات گیاهی هیدروفیل یا سلولز از این مسیر عبور ننموده و از میان غشاء پلاسمایی خارجی، پلاسمالما (Plasmalema)، به خارج ترشح میشود تا اساس جداره سلولی را تشکیل دهد.

مواد موثره لیپوفیل خصوصا روغنهای اتری، بلسانها (balsams) و رزینها نیز عینا در پلاسما تشکیل میشوند، در ساده ترین حالت میتوانند در پلاسما توزیع گردند مثلا در گلبرگهای گل سرخ و یا در گلهای درخت لیمو. در سلولهای روغنی تیره برگ بو، زنجبیل و غیره پلاسما به تدریج به روغنهای اتری تبدیل میگردد که متعاقبا کم و بیش فضای سلولی را به طور کامل پر مینماید. در برخی تیره ها مانند سداب (Rutaceae) واکوئلهای ترشحات تخریب کننده (Iysigenic Excretion) با انحلال و از بین رفتن تعدادی از سلولها در حالتی مشابه با انبساط سلولهای مخاطی و تبدیل به فضاهای مخاطی در اثر انحلال دیواره سلول، تشکیل میگردند.

در تیره های دیگر مانند چتریان (Umbelliferae) روغنهای اتری از سلولهای مترشحه فعال مجاور به داخل فضای بین سلولی، توسعه یافته در نتیجه تقسیم سلولی، در واکوئلهای مترشحه Sehizogenic ترشح میشوند. در کرکهای غده ای (Glandular Hair) تیره های نعناعیان (Labiatae) و مرکبان (کاسنی) این در فضای خارج سلولی توسط حفره های کوتیکولی (Cuticvlar Cavity) متورم شده و رشد نموده ترشح میشود. بنابراین مواد موثره هیدروفیل در گیاهان تازه و زنده به مقدار زیاد در مایع آبی سلولی ذخره میگردند حال آنکه مواد لیپوفیل به ندرت در پلاسمای هیدروفیل وجود داشته و عموما در حفره های دیگر که محتوی مقادیر جزئی آب و یا اصولا فاقد آب است یافت میشوند.

اندامهای حفظ شده و قسمتهای قابل نگاهداری گیاهان مانند غده، دانه ها و برخی میوه های خشک نیز در اصل تحت همین پدیده قرار میگیرند. فرایندهای تغییر دهنده در این مورد به علت دارا بودن آب کمتر و یا ممانعت از تبخیر آب به علت تفاوت ساختمانی در پوست میوه و پوست دانه، بسیار کندتر پیش میرود. تعجب آور است که اطلاعات موجود درباره فرایندهایی که در طول پژمرده شدن گیاهان دارویی رخ میدهد بسیار جزئی است. به نظر میرسد یک گروه تحقیقاتی در بخش آموزشی حفظ گیاهان در کالج فنی مونیخ که در ضمن درگیر تجزیه روغنهای عطری پس از درو نیز میباشد تنها گروه فعال در بررسی فیزیولوژی سبزیجات پس از درو باشد. نتایج از دست دادن سریع و یا آرام آب در گیاهان دارویی مختلف در روند تبدیل گیاه دارویی تازه درو شده به دارو حائز اهمیت فوق العاده است. به طور مثال فلوک پدیده خشک نمودن را به گونه ای منطقی به نحو زیر توصیف مینماید:

حالت فیزیکی و فیزیکوشیمیایی درون سلول در نتیجه از دست دادن آب متحمل تغییرات عمده میگردد. حالت ژل گونه پلاسما در اثر از دست دادن آب تغییر می یابد، مواد موثره ای که در ابتدا در مایع سلولی حل بوده اند تا حدودی رسوب نموده و مجددا به داخل پلاسمای با ساختمان تغییر یافته جذب میشوند. در اثر فرایند خشک شدن آنزیمهایی که عموما در سلول زنده گیاه در پلاسما جای دارند با مواد موثره ای که از ابتدا در مایع سلولی محلول بودند تماس می یابند و بر حسب نوع آنزیم و سوبسترا منجر به هیدرولیز، اکسیداسیون (خصوصا در مواردی که به علت خشک شدن بافت، هوا امکان ورود به آن را می یابد)، پلیمریزاسیون و سایر تغییرات میگردد. در برخی گیاهان مواد موثره و آنزیمها در سلولهای مجزا موجودند و در نتیجه این واکنشها فقط هنگامی که بافت در حین درو نمودن و یا اعمال فرایندهای بعدی تخریب میگردد رخ میدهند. به طور مثال در Cruciferae محتوی روغن خردل، کمپلکس آنزیم میروسین (Myrocine) فقط در سلولهای فاقد گلیکوسید موجود است.

عملکرد اغلب آنزیمها در گیاه نیازمند مقدار کافی آب است. مقدار آب در گیاه دارویی خشک شده به قدری پایین است که واکنشهای تخریب غالبا اتفاق نمی افتد و یا کند میشود تا حدی که مقدار معینی از پایداری در اثر نگاهداری قابل تضمین است. نباید فراموش شود که بسیاری از آنزیمها در مقابل فرایند خشک شدن مقاومت نموده و مجدد در هنگامی که آب یا رطوبت در دسترس قرار گیرد فعال میشوند.

مهمترین آنزیمهایی که باعث تخریب مواد در تهیه داروهای گیاهی میشوند عبارتند از: اکسیدازها و پراکسیدازها که به طور عمده فنولها، اسیدهای چرب غیر اشباع و ترپنها و غیره را اکسیده مینمایند.

هیدرولازها که استرها و گلیکوسیدها و پلی ساکاریدها را میشکنند.

ایزومرازها که به طور مثال باعث ایزومریزه نمودن آلکالوئیدهای ارگوت یا سایر ترکیبات فعال نوری میگردند.

جهت حفظ گیاه دارویی در مقابل اثر این آنزیمها دو راه وجود دارد:

• خشک نمودن با حداکثر سرعت ممکن
• تخریب آنزیم

روش دوم، پایدارسازی دارو (Stabilization of Drugs) نام دارد و تقریبا هیچ گاه در مقیاس بالا استفاده نمیشود.

فرایندهای آنزیماتیک همواره ناخواسته نیستند. در بسیاری موارد مواد فعال و معطر و سایر ترکیبات مفید توسط چنین فرایندهایی رها میشوند. تخمیر چای به چای سیاه (Black tea)، تخمیر دانه های کاکائو که منجر به ایجاد رنگ و عطر در آن میگردد و آزاد شدن کومارین از یونجه زرد به عنوان مثالهای مفید قابل ذکرند. نگاهداری چوب به مدت حداقل یک سال به منظور شکست آنزیماتیک اجزاء توسط برخی فارماکوپه ها توصیه میشود و این را میتوان فرایندی از نوع مذکور دانست.

بدین ترتیب هیچ قاعده عمومی قابل به کارگیری در مورد نوع فرایندهای خشک نمودن و نگاهداری پس از درو وجود ندارد.